Kahve Sosyolojisi

Prof. Dr. Nihat Aycan, MSKÜ Eğitim Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi

*Yağdan sonra dünyada en çok ticarileştirilen ikinci üründür. Kahve  tüketiminde Finlandiya 1.dir. Guinness Rekorlar Kitabı’nda yer almış dünyanın en yaşlı kedisine sahibinin her sabah kahve içtirdiği ve daha birçok gerçeklikler kahvenin diğer içeklerden farkını açık ara belirtir.   **Kahve, Türkiye’de de yaygın kullanılır. 

 Türk Kahvesi  
● Köpüklü ve taze hazırlanmalı.(café mustaj)
● Yanında mutlaka soğuk su ve lokum olmalı.(su kahvenin kafein, asidik etkisini azaltır…) 
● Fincan porselen, dışı işlemeli, üst kısmı düz metal, tabağı da işlemeli metal olmalıdır.(kültür)

Türk kahvesi özel günler, misafir ağırlamalar, arkadaş ve dost çevrelerinde “bir bardak su” ile ikram edilerek soyut ve somut kültürel unsurları ile beraber Türk kültürünün en önemli içeceği olarak atasözlerine, Bir fincan kahvenin 40 yıl hatırı deyimlere, bir yorgunluk kahvesi? Halk bilmeceleriyle,çay ile kahve arasındaki fark nedir? Çayda yüzülür kahvede yüzülmez. türkü Ocakta Kahve Pişirir; zeytin yaprağı yeşil ve şarkılara, cup of caffe (Bir fincan kahve); hatta kahve içerken dinlenen türküler, şarkılar, resimler     ve şiirlere Edip Cansever Dirlik Düzenlik, Metin Altıok Kahve, Murathan Mungan Bir Fincan Kahve şiirleriyle yansımıştır

**Daha sayılabilecek birçok sosyal gerçeklik, kahveyi sosyolojinin de konusu, hatta disiplini yapmıştır. Kahve sosyolojisi, sosyoloji bölümlerinden uygulamalı sosyolojinin birçok disiplinlerinden birisidir. Kahvenin sosyoloji disiplini konusu olma nedeni, sosyolojideki tek biçimlilik, çeşitlilik, süreklilik, değişime ve rutin gibi temel inceleme şartlarını taşımasıdır. Böylece kahve biricik bir olay olmanın ötesine geçip olgu halini alır. Kahve içecek olmayı aşmış, birliktelikteki sosyalliği (socio/logie) ifade ettiği için; sosyolojinin yaklaşımı, bakış açısı, yöntem ve teknikleriyle değerlendirilebilir. Değerlendirme genel ve özel sosyolojide yapılır.
Genel sosyolojik değerlendirme, Kahve sosyolojisi; kahve ağacından en yüksek verim almayı sağlayacak şekilde yetiştirilmesi için toprağın hazırlanması, yabancı bitki ve otların temizlenmesi, etrafının çitle koruma altına alınması, ağacı budama ve ilaçlama işlerini yapacak çiftçileri gerekli kılar. Çiftçilerin bu işleri en rasyonel şekilde yapıp en yüksek bir ekonomik getiri sağlayabilme için kendi aralarında ve uzmanlaşmış mühendisler (ziraat, kalite kontrol mühendisleri) ile tarım araçları ile tarım ilacı satıcıları gibi meslekleri gerektirir.  Ayrıca nalbur, tarım araç-gereç üreticileri ile tamir ve bileyicileri, nakliyeciler, toptancılar (kabzımal), paketleme, ambalajcılar gibi bazı mesleklerle “iletişim ve etkileşime” girmek zorundadırlar. Bu mesleklerin her biri ulusal, uluslararası tüketim pazarlarındaki meslektaşlarına kahveyi ulaştırma karşılığında ekonomik bir kazanç sağlarlar. Uluslararası ve ulusal toptancılar kahveyi kavurma, öğütmek işini gördürmek için kahve kavurucu ve kahve öğütücü araç-gereçleriyle ustalarına başvurmak zorundadır. Sonra market, bakkal, kahvehane cafeler gibi tüketicilere doğrudan ulaştıracak kurumların sahipleri, patronlarla iletişim ve etkileşime girerler.  Kahve tüketiminde gerçekleşen bir dizi sosyolojik oluşlar, özel değerlendirmedir.
Özel sosyolojik değerlendirme, bu değerlendirmede kahve, sadece bir içecek olarak düşünüldüğünde, örneğin; Türk kahvesi içilmesinin Türk aile kurumunun oluşumundaki sosyal bir işlevi olduğundan, hazırlanışı ve sunuşunda törensel bir boyut vardır. sosyal ilişkilerde de .. Acı bir kahveni içeyim/rim. İnsan ne kahve ister, ne kahvehane; insan sohbet ister, kahve bahane.  
Kısaca, bir kahveyi yudumlayan herkes, tüm dünyaya yayılmış olan tarihi, siyasi, sağlık, kültürel, ekonomik ve sosyal “ilişkiler örüntüsü” içerisinde yer alır. Ayrıca kahve, statü göstergesidir. Çay, statü farkını kaldırır. 

*Kahve tarihi, 700’lü yıllarda günümüz Etiopya (Habişistan) da bir ağaç meyvesinin çekirdeği şeklinde bulunduğunda, kavrulup öğütülerek ekmek olarak kullanılmaya başlanmıştır. İçecek olarak kullanımı Hz. Süleyman’ın kavmine ilaç olarak içirdiği; bir keçi çobanın keçilerin hareketliliğini danıştığında, kahve ağacı meyvesi yediklerinden hareketli oldukları belirlenmiştir. İçeceğe dönüşümüyle Osmanlı’dan Avrupa ve dünyaya yayılır.  Avrupa’da Müslüman ve Türk içeceği olarak görülen kahve başlarda hoş karşılamamıştır. Kahveye “İslam’ın şarabı”, “Müslüman içkisi”, “şeytan içkisi”, “Türk içeceği” şekilde adlandırmışlardır. Vatikan’ın kahveye gösterdiği tepki Protestan kilisesi tarafından önemsenmemiş, hatta alkolün meydana getireceği zarara karşı kahveyi adeta kutsaması ve kahvenin Avrupa’daki burjuva sınıfının koruyucu kanatları altına girmesiyle de çatışma konusu olmaktan çıkar. Günümüzde kahve, insan hakları, küreselleşme, uluslararası ticaret, çevre tahribatı gibi tartışmaların merkezinde olan bir üründür
Kısaca Afrika’da bulunan kahve, Arapça (kava)’ dan gelir. Günümüzde kahve en çok Brezilya, Vietnam, Kolombiya’da üretir. Kahve Osmanlı’da kahvehanelerin oluşumunu sağlamış; bu sosyal kurum halindeki kahvehaneler, önce kıraathane şeklinde kurumlaşırken; sonra küreselleşme ile kafe ’ye dönüşmüştür.

*Kahve kültürü, Türkiye’deki kahve kültürü kahvehanelerde anlam bulur. Kahvehaneler Faucault’nun  heterotopya (kendi içlerinde uzlaşmayanların tek bir gerçek mekânda yan yana yerleştirme gücü) kavramı, kahvehanelerde gerçekleşir. Buralarda eleştiri, dedikodu ve devlet sohbetiyle sosyal ve siyasi kurumlarla; günlük gazete, Tv ile bilgilenilen eğitim kurumu haline gelirken, kişilerin statülerini de sıfırlar. 

*Türk kahvesi kavrulmasından-öğütülmesine, kullanılan araç gereçlerinden, pişirilmesine ve sunumuna kadar ülkemizde farklı etnik, dini, sosyal ve kültürel gruplar tarafından üzerinde mutabakata varılmış bir gelenek ve kültür oluşturmuştur. Ülkemizde kahve yetiştirilmese de Türk kahvesiyle kahve pişirme tarzı ile iletişim, toplumsallaşma ve kültürlenme, misafirperverlik kast edilir. Kahve ikramıyla dostluk kurulur, var olanlar pekiştirilir. Türk kahvesi Barışı, Dostluğu, Mutluluğu, Sevgi ve Saygıyı simgeler. Ayrıca komşu ziyareti, misafirlik, altın günü, söz kesme, taziye ziyareti, dini bayramlar gibi özel gün ve zamanlarda bir bardak su ile ikram edilen Türk kahvesine işlevselci yaklaşımla bakıldığında; toplumsal dayanışmayı, düzeni, sürekliliği, etkileşimi, birlikteliği ve paylaşımı sağladığı söylenebilir. Türk kahvesi içildiği zamana, mekâna,  bağlam şekline göre farklı anlamları belirtir. Örneğin taziye evinde “acının paylaşımını”, misafirlikte “konukseverliği”, arkadaş ortamında ise “dostluğu” çağrıştırır.  

*Türk kahvesi kültürün temel öğelerinden manevi kültür, atasözleri, şiirler, deyimler, türküler, bilmeceler ve resim ritüelleriyle oluşurken; dibek, öğütücü, el değirmeni, cezve, fincan, tepsi gibi araç, gereçleriyle de maddi kültür oluşur.

*Türk kahvesinin tüketimi, hiyerarşik bir biçimde yaşa bağlı olarak toplumsal bir farklılaşma ve statü ayrımı şeklindedir. Örneğin, Türk kahvesi büyüklere göredir. Çocukların içmemesi gereken bir içecektir. Çocuklar ailelerinden başlayarak neyi, nerede, nasıl, neden, kiminle yiyip içeceklerini; ya da yemeyip içmeyeceklerini öğrenirler. Bunun için küçüklere, kahve içen çocuklar “Arap” olur! Denilerek korkutma yöntemiyle kültür aktarımı yapılır, sosyalleştirirler. 

*Türk kahvesinin önemli bir sosyolojik, kültürel ve psikolojik ritüeli de bir olgu haline elmiş olan kahve falıdır. Kahve falı kültürünün kodları çözümlendiğinde, toplumda var olan toplumsal ilişkiler, düşünceler ve davranışlar hakkında çok şey anlatır. Kahve falında, Türk kahvesi içildikten sonra fincanın üstüne tabak kapatılıp dilek tutulur ve “neyse halim çıksın falım” denilerek fincan ile tabak ters çevrilir ve soğuduktan sonra açılarak tabakta ve fincanda telvelerin oluşturduğu şekiller fala bakan kişi, falcı tarafından yorumlanarak gelecekten haber verilir. İslam dininde fal bakmak günah olduğundan (maide suresi), bu batıl bir inanç pratiğini, bu durumu meşrulaştırmak için “fala inanma, falsız da kalma” denilerek fala bakılır. Türk toplumunda kadınlar arasında kahve içmek ve kahve falına bakmak/baktırma sosyolojik bir olaydır. Kahve falı, sosyal ilişkileri meydana getirme, düzenleme ve devam ettirme konusunda önemli bir işleve sahiptir. Bu ritüel ile kişilerin gelecekle ilgili meraklarını tatmin etme; psikolojik açıdan rahatlatma ve telkin; eğlenme, eğlendirmeyle sosyalleşme ve boş zaman etkinliği olarak değer aktarımıyla toplumsal uzlaşımların devamını sağlanır. Türkiye’de kahve falına bakma geleneği çok yaygındır. Ülkemizde fal bakan çok sayıda kafe vardır; teknolojik ilerlemelerle kahve falı bakma/baktırma geleneği internet ortamına taşınıp popüler kültürün unsuru haline gelmiştir. Kahve falına bakma/baktırma geleneği günümüz tüketim toplumunda geleneksel, gösterişci boyutundan materyalist boyuta geçip standartlaşmış, rasyonelleştirilmiş, ticarileşmiş, kitleselleşmiş, metalaşmıştır. Kahve ‘kültür endüstrisinin bir parçası haline gelirken, kahve falı ile fal bakma da falcılar ile mesleği oluşmuştur.

*Günümüz küreselleşme sürecinin ekonomik, teknolojik, kültürel ve sosyal boyutlarının toplumun gündelik yaşamına etkisiyle insanların kahve tüketim alışkanlıkları da değişmiştir. Örneğin, bugün dünyanın herhangi bir ülkesinde bir süpermarkette tam bir “zaman-mekân sıkışması” sonucu birçok ürünün arasında Türk kahvesini görebildiğimiz gibi bir “tüketim katedralleri” olan büyük alışveriş merkezleri;“McDonald”lalarda ve “gösterişçi tüketim”in sergilendiği Starbucks gibi kent hayatının orta sınıf kesimlerine hitap eden ve kâr elde etmek amacıyla kendisini ulusal ve kültürel şartlara uyarlamış küresel kahve zincirlerinde bir simülasyon örneği olarak yerel kültürden farklılaşmış Türk kahvesini içebiliriz.

Kaynakça:
Aycan, N.& Aycan, H. Ş. (2016). Türk Toplumunda Yetişkin Eğitim Modelleri Kahvehaneler Kıraathaneler ve Kafeler. IIIrd International Eurasian Education Congress EJER, Özet Bildiri, (Yayın No:3181910)
Gİddens, A.&Sutton, P.W. (2019).Sosyoloji, 8.Basım,Yay.Haz.:S.T,A.N.D,F.K, Çev: E.A.K, İst: Kırmızı Yayıncılık
Karhan, J. (2021). Toplumsal ve Kültürel Bir İçecek:Türk Kahvesi, Karadeniz Uluslara.Bilim.Dergi,V.:52, 149-165. 
https://tr.wikipedia.org/wiki/Kahve,U.T: 23/06/2025.
https://www.youtube.com/watch?v=HVk97vrmmVc, https://www.youtube.com/watch?v=pyhvxL1SAQU