Muğla'da yok olmaya başlayan kültürel miras kayıt altına alınıyor

Prof. Dr. Bilal Söğüt’ün kazı başkanlığını yürüttüğü Stratonikeia Antik Kenti heyet üyesi Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümünden Prof. Dr. Osman Kunduracı ve Dr. Öğretim üyesi Nurcan Bahargülü, bölge evlerini detaylı bir biçimde inceleyerek akademik anlamda yayınlar ile yok olmaya yüz tutan kültürel mirası kayıt altına alıyorlar.

Ayakta kalan 42 ev var

Geleneksel konutlar üzerine yaklaşık 30 yıldır bölgede çalışma yürüten Prof. Dr. Osman Kunduracı Katrancı evlerinin mimari yapısı üzerinde çalışma yürütürken, Dr. Öğretim üyesi Nurcan Bahargülü son yaptığı ‘Muğla- Yatağan ilçesi Katrancı Köy evlerinden Örnekler’ isimli makalesi Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisinde yayına sundu. Her iki araştırmacı yaptıkları alan çalışmalarında yaklaşık Katrancı Mahallesinde 42 ev olduğunu belirterek ilerleyen zamanlarda bu çalışmaları ‘Katrancı Evleri’ isimli kitap olarak yayınlayacaklarını açıkladılar.

Ana motif çam kozalağı

Katrancı evleri genellikle iki katlı, önlüklü (dış sofalı) ve düz toprak damlı olması ile dikkat çekiyor. Tek veya iki odalı plan düzeninde inşa edilirken, odalar sofanın gerisine yerleştirilmiş, ön cephede kibet, dış sofa ve oda şeklinde bir plan düzeni hakim. Katrancı mahallesinde bulunan evler kullanılan taş ve ahşap malzemeleriyle süslemeleri orijinal olup özgünlüğünü devam ettiriyor. Dış cephe bakımından sade olan bu evlerin süslemeleri iç donatı elemanlarında yoğunlaştığı görülüyor. 

Genellikle ahşap üzerine yapılan bu süslemeler oda kapıları, yüklük ve elamanları, bömbelik, fırınç, pencere kanatlarında, almalık (raf) yüzeylerinde ve tavanlarda sık rastlanıyor. Oda kapıları iki ve üç bölüme ayrılmış tablalı kapılar olarak dikkat çekerken, çatma ve çakma tekniğinde yapılan kapıların kanat yüzeyleri dikey ve yatay panolara bölünmüş. Bölünen bu panoların içinde farklı süsleme motiflerine yer verilirken, genellikle kapıların en ortasında bulunan süsleme çam kozalağı olması dikkat çekiyor. Çam kozalağı olmasının nedeni ise bölge insanının tek geçim kaynağı fıstık çamlarında elde edilen künar meyvesi olması.

Ahşap oyma ustaları Aydın Çine Akçaova'dan

Aydın Çine Akçaova mahallesinden gelen ustalar tarafından yapıldığı tespit edilen ahşap oyma işçiliklerde kapılardaki ana kompozisyon çarkıfelek, yıldız ve baklava diliminden meydana geliyor. Bu kompozisyonların içindeki panolarda ise; tabanca, hançer, ay ve yıldız, çarkıfelek, yonca, vazodan çıkan çiçekler, ibrik, güğüm, gaz lambası, el feneri, nazar boncuğu, ayna, araba, kuş, yılan ve balık motifler işlenmiş. Sık görülen motif ise bölgede yetişen künar (kozalak) çiçeği ve yaprağı.
 

Özgün dokusunu hala koruyor

Bölgede 30 yıldır geleneksel evler üzerinde çalışma yapan Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümünden Prof. Dr. Osman Kunduracı, "Bizim Katrancı’yı tercih etmemizin en önemli sebeplerinden bir tanesi, özgün dokusunu ve yapısını hala bozmamış olan bir yörük yerleşmesi, köy yerleşmesi. Hala buranın tapusuz olduğunu da belirtmek isterim. 

Bölgedeki evler genellikle bir harım dedikleri küçük bir avlunun içerisine oturtulmuş, iki katlı olmakta ve malzeme olarak bölgedeki kaynak taşlarla yapılmış olan bu evlerin alt katları ahır ve samanlık olarak kullanılıyor. Üst katlar ise asıl yaşama katı olarak tercih ediliyor. Evlerin malzeme olarak kayrak taşın dışında en dikkat çeken tarafı düz toprak damlı olmaları. Hala bu bölgede bu düz toprak dam geleneği terk edilmemiş ve kullanılmaktadırlar. Bu evlerin mimari anlamda iki oda veya tek odadan oluşması ve özellikle o odanın önünde önlük dedikleri bir giriş bölümü var. Her iki bölümde de mutlaka bir ocak yer alıyor" dedi.

“Mahallenin geçim kaynağı künar motifleri kapılarda”

Katrancı evlerinin ahşap işlemeleri üzerine makale yazan Dr. Öğretim üyesi Nurcan Bahargülü, "Katrancı evlerinin ahşap süslemelerine bakıldığında genellikle evlerin oda giriş kapılarının tek kanatlı ve üzerinde bitkisel, geometrik ve nesnel süslemelerin hatta bazen figürlü süslemelerin yer aldığını görüyoruz. Özellikle bakıldığında Katrancı mahallesinin daha eski ismiyle köyünün bakıldığında geçim kaynaklarının özellikle künar ağacından, çam fıstığından geçimlerini sağladıklarını halk tarafından öğreniyoruz ve bunun için de evlerinde bulunan ahşap süslemelerini, kapılarının tam orta kısmındaki ana motiflerinde kozalak çiçeğinin açmış hallerini, tomurcuk hallerini yapıldığını görüyoruz. 

Burada bunların geçim kaynaklarının kendi evlerindeki ahşap süslemenin üzerine bir dantel şeklinde işlenmiş halleri karşımıza çıkıyor. Genellikle tepelik kısımlarının olduğu yerde hançer motiflerinin olması, burada bir erkek efeliğin sembolü olarak karşımıza çıkıyor. Daha sonraki aşamalarda süsleme motiflerine bakıldığında, Kavaklıdere buraya çok yakın olduğu için Kavaklıdere bakırcılığında güğüm-ibrik motifleri karşımıza çıkıyor. Ahşap kapıların üzerindeki süslemelerden ziyade iç kısımlara bakıldığında genellikle iç donatı elemanlarının da süslü olduğunu görüyoruz. Özellikle Aydın'ın Çine İlçesi Akçova Mahallesinden gelen Mevlüt ve Mehmet Özen kardeşler, 1930 ve 40 yıllarında buradaki köyleri gezerek bu kapıları ve iç donatılarındaki elemanların üzerlerinin ahşapla süslendiğini görüyoruz. 

Oyma, kabartma, kazıma tekniğinde yapıyorlar genellikle bunları. İç kısımlara bakıldığında yüklüklerin alt kısmında yörede zar adı verdikleri dikey panoların içerisinde yine kozalak çiçekleri karşımıza çıkıyor. Taşıyıcı elemanlar olarak bakıldığında ise direklerin üzerindeki yastık dediğimiz veya yörede fırınç ismi verilen kazıma tekniği ile yapılmış geometrik süslemelerin üzerinde nazara karşı engellediğine inandıkları mavi boncukları daha sonra aplike tekniği ile yapıldığını görüyoruz. Bunun haricinde yer gök bağlantısını kuran sistemle, inançlarıyla tavanların süslü olduklarını görüyoruz. Kapıların üzerine yapmış oldukları süsleme motiflerini tavan göbeklerine de işledikleri dikkatleri çekiyor" dedi.